Jasło – miasto Łukasiewicza

Kiedy Ignacy Łukasiewicz zamieszkał w Jaśle? Historycy i biografowie oceniają, że z pewnością był tu już wiosną 1857 r. Prawdopodobnie wtedy rozpoczął dzierżawę jasielskiej apteki Józefa Palcha, którą powierzyli mu jego spadkobiercy. Najwcześniejsze rachunki apteczne z Jasła podpisane przez Łukasiewicza są datowane na pierwszy kwartał 1857 r. „Warto przy tej okazji zwrócić jednak uwagę, iż Józef Palch (…) zmarł w r. 1853, a osobistego prowadzenia apteki zaniechał podobno w r. 1851, teoretycznie nie istniały więc przeszkody, aby Łukasiewicz objął tę dzierżawę kilka lat wcześniej”¹ – zaznacza Andrzej Laskowski, jaślanin, historyk sztuki, badacz jasielskiego etapu życia Łukasiewicza.

Drugim dowodem na to, że wiosnę 1857 r. Łukasiewicz z pewnością spędził już w Jaśle, jest zapis w księdze zaślubin gorlickiej parafii. Odnotowano w niej, że Łukasiewicz jest „dzierżawcą aptek w Gorlicach i Jaśle”. Ignacy ożenił się z Honoratą Stacherską 20 kwietnia 1857 r. Jak podaje Wiesław Hap, „jednym z dwóch świadków tego ślubu był lekarz powiatowy w Jaśle, doktor medycyny Alojzy Krziż”².

Jasielska apteka

Niestety niewiele wiadomo o wyposażeniu apteki. Według Włodzimierza Bonusiaka prawdopodobnie było bogatsze niż w przypadku apteki w Brzostku, którą Łukasiewicz wydzierżawił później. „Po pierwsze posiadał aptekę jasielską znacznie dłużej, po drugie i najważniejsze, apteka jasielska znajdowała się w pobliżu terenów roponośnych, czyli lepiej niż brzostecka mogła służyć do dalszych badań nad ropą naftową”³ – stwierdza biograf.Co wiadomo o aptece, którą Łukasiewicz prowadził w Jaśle? Z całą pewnością mieściła się w kamienicy przy Rynku, pod numerem 17. Budynek stoi do dziś, a o słynnym dzierżawcy przypomina pamiątkowa tablica z jego wizerunkiem. „Apteka znajdowała się od frontu, w zachodniej części budynku. Posiadała wąskie drzwi wejściowe i wąskie okno (okna?) zamykane drewnianymi okiennicami, a o jej istnieniu informował umieszczony na elewacji szyld” – opisuje Andrzej Laskowski.

Sukces Łukasiewicza na wystawie w Jaśle

Działalność aptekarska była tylko jednym z kilku obszarów aktywności Łukasiewicza w Jaśle. Wynalazca lampy naftowej nieprzypadkowo wybrał to miasto, opuszczając Gorlice. Istotna dla niego była niedużą odległość od miejsc, w których wydobywano ropę. Jak pisze Wiesław Hap, „z miasta nad Jasiołką, Ropą i Wisłoką Łukasiewicz często wyjeżdżał by doglądać pracy w terenie. Najczęściej udawał się do Bóbrki skąd pozyskiwano najwięcej ropy. Oprócz nafty produkowano z niej oleje i smary”⁴.

Produkty naftowe, wciąż jeszcze mało znane w Galicji, zostały wypromowane między innymi podczas galicyjskiej wystawy gospodarczej zorganizowanej w Jaśle pod koniec maja 1858 r. Jednym z jej działów były „Płody rolnicze, ogrodowe, leśne i przemysłowe”, a wśród nich – produkty pochodzące z działalności Łukasiewicza. Wynalazca dostał za nie dyplom pochwalny, który dziś można oglądać w Muzeum Farmacji w Krakowie.

Andrzej Laskowski przytacza kilka relacji pochodzących z gazet wydanych w tamtym okresie: „P. Łukasiewicz aptekarz z Jasła pokazał nam olej skalny i z niego w swej fabryce niedawno w Jaśle założonej wyrabianą kamfinę, olej do maszyn, smarowidło do wozów, asfalt i gudrinę (…). P. Łukasiewicz ze szczupłemi środkami wiele już zrobił, bo zużytecznił dar boży naszej ziemi, na który nikt dotąd nie zwracał uwagi. Radzibyśmy, by takie dobre chęci znajdowały u nas naśladowców, a przedsiębiorstwo to, by w powszechności zyskało należne uznanie i przyniosło stosowny owoc staraniom przedsiębiorcy”⁵.

Ulaszowicka destylarnia

Działalność naftowa Łukasiewicza w Jaśle przede wszystkim związana jest z destylarnią założoną w Ulaszowicach (obecnie dzielnica miasta). Wśród historyków nie ma zgody co do daty powstania zakładu. Pewne jest, że stało się to przed wystawą gospodarczą, a więc najpóźniej na wiosnę 1858 roku. Według niektórych destylarnia powstała jednak nawet w 1853 lub 1856 roku. Zwolennikiem tej ostatniej daty jest m.in. Józef Zbigniew Sozański.

„W 1856 roku Ignacy Łukasiewicz decyduje się wybudować rafinerię nafty w Ulaszowicach k. Jasła na terenie należącym do brata Tytusa Trzecieskiego – Franciszka. Rafineria przerabiała ropę sprowadzaną z Bóbrki i rejonu Gorlic w dwóch, a następnie po przebudowie w trzech kotłach destylacyjnych. Sprzedaż roczna otrzymywanych produktów naftowych sięgała wartości 2000 guldenów. Rafineria ta była pierwszym tego rodzaju zakładem przemysłowym na ziemiach polskich”⁶ – pisze Sozański.

Pożar w Ulaszowicach

Nie ma także pewności co do lokalizacji destylarni. Według źródeł, na które powołuje się Andrzej Laskowski, prawdopodobnie znajdowała się „na północ od dzisiejszej ul. Lwowskiej, mniej więcej w rejonie obecnych ulic Ulaszowice i Reymonta (…). Przypuszcza się, iż ropa do przerobu pochodziła z Bóbrki, Polanki i okolic Gorlic, a dostarczali jej oprócz Tytusa Trzecieskiego tamtejsi włościanie i kupcy. Dowożono ją wozami, a zimą saniami”⁷. Jak pisze Stanisław Brzozowski, „produkty destylarni w Ulaszowicach miały już dobrą markę i tylko brak w tym rejonie obfitszych źródeł ropnych nie pozwolił na zwiększenie produkcji i rozbudowanie zakładu”⁸.  Dalszy rozwój ulaszowickiej destylarni nie było możliwy jednak głównie z innego powodu.

Prawdopodobnie jeszcze w 1858, lub dopiero w pierwszej połowie 1859 roku, zakład spłonął. „Przyczyn pożaru albo nie dociekano albo upatrywano ich w wybuchu podgrzewanej ropy, w wadliwej budowie destylarni, w niezachowaniu należytego bezpieczeństwa podczas procesu eksploatacyjnego albo też w niedokładności procesu budowlanego spowodowanej pospieszną realizacją inwestycji”⁹ – pisze Andrzej Laskowski. To nie jedyny dramat w życiu Łukasiewicza w tamtym czasie. 7 grudnia 1859 r. umiera na zapalenie płuc jego jedyne dziecko, niespełna 2-letnia Marianna. Dziewczynka została pochowana na Starym Cmentarzu w Jaśle. Jej nagrobkiem do dziś opiekują się uczniowie Gimnazjum Nr 2 z Oddziałami Integracyjnymi im. Ignacego Łukasiewicza. Śmierć córeczki oraz inne niesprzyjające okoliczności były prawdziwym ciosem dla Łukasiewicza i prawdopodobnie zadecydowały o jego wyjeździe z Jasła.

Zasługi Łukasiewicza dla Jasła

Zanim jednak do tego doszło, aptekarz i wynalazca zdążył zapisać się w historii miasta jako dobroczyńca i społecznik. „Łukasiewicz – niezwykle zawsze czynny i energiczny – wszedł już w 1857 r. w Jaśle w skład komitetu budowy ‘koszar miejskich’”¹⁰ – pisze Stanisław Brzozowski. Niestety, jak odnotowuje Andrzej Laskowski, „po koszarach tych nie pozostał w mieście żaden ślad, wiadomo jednak, że znajdowały się w rejonie skrzyżowania ulic Mickiewicza i Jagiełły, na miejscu, gdzie dzisiaj zlokalizowane są budynki KRUS-u i przychodni oraz skwerek z figurą św. Antoniego Padewskiego”¹¹.

W uznaniu za swoje zasługi, m.in. udział w budowie koszar, 12 czerwca 1861 roku Łukasiewicz otrzymał Dyplom Honorowego Obywatela Miasta Jasła. Choć dokument nie zachował się do dzisiaj, znana jest jego treść: „Wielmożnemu Imci Panu Ignacemu Łukasiewiczowi. Gmina miasta Jasła zważywszy, iż Pan przez cały czas zamieszkania w mieście naszym używany niejednokrotnie do udziału w rozmaitych sprawach naszych, zawsze z wzorową gorliwością i obywatelskim poświęceniem gotów był odpowiedzieć położonemu weń zaufaniu. Zważywszy w szczególności, iż podczas budowy koszar dla wojska w 1857 r. wybrany na członka rady budowniczej nie tylko od przyjęcia tego mozolnego obowiązku się nie uchylił i dokonania tej budowli ku zupełnemu zadowoleniu gminy doglądał, wszelkie rachunki najsumienniej prowadząc, przez co gminie naszej niemałą oddał przysługę”¹².

Podobny zaszczyt spotkał Łukasiewicza dekadę wcześniej, gdy opuszczał Gorlice. Wówczas – według historyków – otrzymanie tytułu honorowego obywatela miało pomóc zatrzymać zasłużonego aptekarza w mieście. Jednak w przypadku Jasła, jak pisze Stanisław Brzozowski, „charakter tego aktu jest jednak trochę inny niż petycji w Gorlicach. Tam po prostu starano się Łukasiewicza zatrzymać, tu zaś wdzięcznie się z nim żegnano, zdając sobie sprawę z tego, że nic go już dla dalszej działalności w mieście nie zatrzyma”¹³.

Pamięć o Łukasiewiczu

A co stało się z apteką Łukasiewicza? Historycy nie są zgodni co do daty rezygnacji z jej prowadzenia. Włodzimierz Bonusiak twierdzi, że „ostateczna rezygnacja z apteki w Jaśle nastąpiła bądź w 1865 r. (zakupił już wówczas Chorkówkę, gdzie zainstalował nową destylarnię), albo dopiero w 1870 r., gdyż wiadomo, że wówczas aptekę w Jaśle przejął na własność małoletni do tej pory syn zmarłego właściciela – Romuald Pilch [właściwie: Palch – przyp. red.]”¹⁴. Według Andrzeja Laskowskiego druga data jest mniej prawdopodobna i należy przyjąć, że „lata bezpośrednich związków wynalazcy z Jasłem zamknąć można w przedziale od co najmniej początku r. 1857 po co najwyżej r. 1867, a zatem w jednej dekadzie”¹⁵.

Z pewnością Łukasiewicz wyjeżdżał z Jasła, zostawiając wielu wdzięcznych mu ludzi, doceniających jego dorobek i zdających sobie sprawę z jego wielkości. Świadczyć o tym mogą fakty zaprezentowane przez Andrzeja Laskowskiego: w 1878 roku Jaślanie (dr Karol Petelnz, starosta Roman Gabryszewski oraz aptekarz Wojciech Pik) skierowali do Łukasiewicza adres z okazji 25-lecia pracy na rzecz przemysłu naftowego. Z kolei laudację podczas pogrzebu Łukasiewicza wygłosił Adolf Szostkiewicz, okręgowy inspektor szkół ludowych w Jaśle¹⁶.