Dzieciństwo i młodość

Kiedy 8 marca 1822 roku w drewnianym dworku w Zadusznikach rodził się Jan Boży Józef Ignacy, mało kto wróżył mu świetlaną przyszłość. Apolonia i Józef Łukasiewiczowie mają już czworo dzieci, żyło im się ciężko. Wbrew temu, co wpisane w metrykę Ignacego („posesor”), prawdopodobnie rodzina wcale nie była właścicielem majątku Zaduszniki. Jak pisze Ludwik Tomanek, pierwszy biograf Ignacego Łukasiewicza, „rodzice jego utrzymywali się z dzierżawy wspomnianej wsi, która była jednak dosyć chuda i nie przynosiła im wielkich dochodów”¹.

Patriotyczny dom Łukasiewiczów

Skąd Łukasiewiczowie wzięli się w Zadusznikach? Według biografów, między innymi Jana Dębskiego, wiele wskazuje na to, że przybyli tu w obawie przed prześladowaniami. „Ojciec Ignacego – Józef bił się za «wolność, całość, niepodległość» pod Naczelnikiem Kościuszką. Po upadku powstania wyniósł się ze stron rodzinnych, z Płockiego, i osiadł w Galicji biorąc w dzierżawę wieś Zaduszniki”².

Niewiele wiadomo na temat dzieciństwa Ignacego Łukasiewicza. Historycy podkreślają, że dorastając, mały Ignacy przyglądał się pamiątkom ojca z czasów insurekcji kościuszkowskiej, traktowanym jak relikwie: błyszczącej powstańczej szabli i pierścieniowi „Ojczyzna swemu obrońcy”. „Atmosfera domu rodzinnego była serdeczna, patriotyczna i demokratyczna, sposób życia – skromny; dom prowadzono oszczędnie, tym bardziej że dworek ich dwukrotnie się palił”³. O edukację rodzeństwa Łukasiewiczów dba pułkownik Woysym-Antoniewicz, którego Apolonia i Józef traktują jak członka rodziny.

Z Zadusznik do Rzeszowa

W 1830 roku Łukasiewiczowie wyjeżdżają z Zadusznik. Biografowie przypuszczają, że o wyprowadzce do Rzeszowa mogła zadecydować poważna choroba Józefa. Być może praca w majątku była już ponad jego siły i w większym mieście szukał dla siebie ratunku? A może chodziło o to, by ułatwić synom – Ignacemu i Franciszkowi – naukę w rzeszowskim gimnazjum? Tak wyobrażał sobie wyjazd Ignacego z Zadusznik Jerzy Sikora: „nowicjusz gimnazjum, ubrany w mundurek szkolny, opinający ciasno piersi, a szyję gniotący wysokim, sztywnym kołnierzem, pragnął pożegnać się z ulubionymi miejscami, chociaż uczynił to już poprzedniego dnia. Podążył tedy szybko nad Wisłę, nad groźną, a jednak ulubioną graniczną rzekę, po której ciemnej powierzchni wiły się fale, zakręcające w wirowate, zdradliwe okola. Przeciskał się na jej brzeg przez gęsto krzewiącą się wiklinę, gdzie spędził tyle miłych chwil na zabawach z wiejskimi kolegami”⁴.

Nie wiadomo, czy rzeczywiście Ignacy opuszczał Zaduszniki w mundurku gimnazjalisty. Historycy w to powątpiewają. Według Stanisława Brzozowskiego 8-letni wówczas Ignaś był zbyt młody na przyjęcie do gimnazjum. Bardziej prawdopodobną wersję podaje Józef Zbigniew Sozański: „w 1831 r. rozpoczyna naukę starszy brat Franciszek, uczęszczając do byłego gimnazjum oo. Pijarów w Rzeszowie. Rok później po zdaniu egzaminu publicznego z zakresu wiedzy obowiązującej w szkole elementarnej zostaje przyjęty do gimnazjum 10-letni Ignacy”⁵.

Wzorowy uczeń

Według relacji historyków był wzorowym uczniem. „Ignacy uczył się dobrze, osiągając w większości według ówczesnej skali ocen stopnie pierwsze (jedynki)” – pisze Włodzimierz Bonusiak. A czego uczył się młody Łukasiewicz? W l. 30. XIX wieku w programie gimnazjum przewidziano między innymi język niemiecki, historię, geografię, arytmetykę, łacinę, grekę i religię. Wszystkie przedmioty oczywiście wykładane po niemiecku. Jak tłumaczy Sozański, dobór przedmiotów nie był przypadkowy: absolwenci gimnazjów mieli przede wszystkim nadawać się na wzorowych urzędników i żołnierzy Monarchii Habsburgów. Młodzi Polacy nie mogli rozmawiać w ojczystym języku pod groźbą surowych kar. Wiadomo jednak, że polskiej historii i literatury uczyli się na własną rękę.

Według Jerzego Sikory mogło wyglądać to tak: „w największej tajemnicy odczytywano «Odę do młodości», wydrukowaną nielegalnie w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich we Lwowie. Utwór ten, zawierający tak wiele rewolucyjnych haseł i budzący tyle wzniosłych myśli, działał podniecająco na zapalną, młodą wyobraźnię. Ignaś, wtulony w kąt izby, aby nie nasuwać się na oczy starszym kolegom, słuchał z wielkim napięciem słów młodego poety. Nie wszystkie rozumiał, ale odczuwał je żarliwym, gorącym sercem”⁶.

Przerwana nauka

Pozaszkolna działalność rzeszowskich gimnazjalistów była pod lupą austriackiej policji co najmniej od czasu powstania listopadowego – wówczas ze szkoły na pole bitwy uciekła blisko jedna piąta uczniów. „W końcu 1835 roku doszło w gimnazjum rzeszowskim do zaburzeń, w których brał udział również Ignacy Łukasiewicz. Trzech uczniów z jego klasy poszło na zabroniony młodzieży szkolnej bal w hotelu «Pod Luftmaszyną». Surowe potraktowanie tego przewinienia przez nauczyciela wychowawcę Ludwika Bozowskiego – wydalenie ze szkoły uczestników balu – spowodowało bunt solidarnościowy uczniów z tej samej klasy”⁷. Strajk gimnazjalistów zaowocował stosunkowo łagodnymi karami. Za swoją buntowniczą postawę 13-letni wówczas Ignacy przesiedział 12 godzin w karcerze o chlebie i wodzie.

Być może wówczas nie wiedział, że jego nauka w rzeszowskim gimnazjum potrwa jeszcze tylko rok. Po ukończeniu 4 klas Ignacy przerywa edukację. Według różnych źródeł kończy edukację, przeczuwając śmierć ojca i narastające problemy finansowe rodziny lub porzuca naukę już po pogrzebie Józefa. Łukasiewicz umiera 6 listopada 1836 roku. Nie wiadomo, czy jego syn łatwo godzi się z koniecznością zakończenia edukacji. Pewne jest, że prosto ze szkoły trafia na praktykę do apteki. Jak napisze 120 lat później Jan Dębski, „była to decyzja przesądzająca o jego przyszłości, kierująca go do zawodu, który umożliwił mu zdobycie wiedzy chemicznej, potrzebnej do przyszłych jego wynalazków, odkryć i pionierskich prac o wielkim znaczeniu gospodarczym w skali światowej”⁸.

Przypisy: